Pieta co to? Definicja i pochodzenie

Pieta to jedno z najbardziej poruszających i rozpoznawalnych przedstawień w historii sztuki chrześcijańskiej. W najszerszym ujęciu, pieta to scena ikonograficzna ukazująca Matkę Boską trzymającą na kolanach martwe ciało Jezusa Chrystusa po jego zdjęciu z krzyża. Jest to moment głębokiego żalu, bólu i kontemplacji nad męczeństwem Syna. Termin ten wywodzi się z języka włoskiego, gdzie „pietà” oznacza „miłosierdzie” lub „litość”, co doskonale oddaje emocjonalny ładunek tej sceny. Przedstawienie to stanowi potężny symbol macierzyńskiego cierpienia i ofiary, głęboko zakorzeniony w religijności europejskiej.

Termin 'pietà’ – co oznacza?

Samo słowo „pietà” pochodzi z języka włoskiego i jest bezpośrednio związane z pojęciami miłosierdzia, litości i współczucia. W kontekście sztuki, termin ten nabiera szczególnego znaczenia, opisując nie tylko konkretną scenę, ale także głębokie emocje i duchowe przesłanie, które niesie ze sobą wizerunek Matki opłakującej Syna. To właśnie te znaczenia – miłosierdzie i litość – są kluczowe dla zrozumienia istoty i przesłania piety w sztuce chrześcijańskiej.

Historia motywu Piety w sztuce

Pierwsze przedstawienia w średniowiecznych Niemczech

Początki motywu piety w sztuce europejskiej sięgają Niemiec I połowy XIV wieku. To właśnie tam, w okresie rozkwitu gotyku, zaczęły pojawiać się pierwsze rzeźbiarskie i malarskie przedstawienia opłakującej Matki Bożej z ciałem Jezusa. Te wczesne dzieła charakteryzowały się często surowością wyrazu i podkreśleniem fizycznego cierpienia. Pieta szybko zyskała na popularności, stając się jednym z najczęściej wybieranych tematów w sztuce dewocyjnej w całej Europie, zwłaszcza w wieku XIV i XV. Jej emocjonalna siła i uniwersalny przekaz o bólu i miłości matczynej sprawiły, że stała się ona bliska sercom wiernych.

Ewolucja Piety: od bólu do piękna

Przez wieki motyw piety przechodził znaczącą ewolucję artystyczną i interpretacyjną. Od wczesnych, często naturalistycznych i pełnych bólu przedstawień, sztuka zaczęła zmierzać w kierunku bardziej wyidealizowanych i lirycznych form. W okresie renesansu i późniejszych epok, artyści coraz częściej ukazywali Matkę Bożą w postawie pełnej godności, spokoju i transcendentnego piękna, nawet w obliczu śmierci Syna. Te późniejsze, często nazywane „Piękne Piety”, kładły nacisk na duchowe aspekty cierpienia i miłości, tworząc dzieła o subtelniejszym wyrazie emocjonalnym, a kompozycja stawała się bardziej harmonijna.

Najsłynniejsze Piety: dzieła i ich symbolika

Pietà watykańska Michała Anioła – arcydzieło z marmuru

Bez wątpienia najsłynniejszą Pietą na świecie jest rzeźba Michała Anioła Buonarrotiego, stworzona w latach 1498–1500. To monumentalne dzieło, wykonane z jednego bloku białego marmuru, znajduje się w bazylice św. Piotra na Watykanie i mierzy imponujące 174 cm wysokości. Michał Anioł, choć sam uważał się za „amatora” w momencie jej tworzenia, stworzył arcydzieło, które do dziś zachwyca kunsztem wykonania, harmonią kompozycji i głębią emocjonalną. Artysta celowo nadał postaciom nieproporcjonalne wymiary, aby umożliwić przedstawienie dorosłego mężczyzny na kolanach kobiety, zachowując przy tym idealne proporcje i piękno.

Symbolika i interpretacje Piety

Pieta jest bogata w symbolikę i otwarta na różnorodne interpretacje. Podstawowym znaczeniem jest macierzyński ból i ofiara, ale także nadzieja na zmartwychwstanie. Młodość Madonny w Pietzie watykańskiej Michała Anioła bywa interpretowana jako symbol jej wiecznej czystości i dziewictwa, lub jako subtelne nawiązanie do koncepcji z „Boskiej komedii” Dantego, gdzie mądrość przejawia się w młodości. Napis „MICHAEL ANGELUS BONAROTUS FLORENT FACIBAT” na szarfie Madonny, dodany przez samego artystę po tym, jak usłyszał przypisywanie autorstwa innemu artyście, podkreśla jego dumę z tego dzieła. Warto również wspomnieć o trudnej historii rzeźby – w 1972 roku została ona uszkodzona przez Laszló Thóta, a po gruntownej renowacji jest obecnie chroniona pancerną szybą. W Polsce istnieją również kopie tego arcydzieła, np. w Poznaniu.

Pieta jako wyraz emocji i idei

Matka Boska Bolesna – opłakująca Matka

Postać Matki Boskiej w scenie Piety jest znana również jako Matka Boska Bolesna. To właśnie w tym przedstawieniu skupia się cały ciężar ludzkiego cierpienia i matczynej miłości. Opłakująca Matka, która trzyma na kolanach martwe ciało swojego Syna, jest uniwersalnym symbolem straty, żalu, ale także siły i wytrwałości w obliczu największych tragedii. Jej postawa, gesty i wyraz twarzy często oddają głęboką rozpacz, ale jednocześnie potrafią emanować spokojem i akceptacją woli Bożej. Ten wizerunek pozwala wiernym na utożsamienie się z bólem i nadzieją, stanowi punkt odniesienia dla własnych doświadczeń straty.

Współczesne ujęcia motywu Piety

Motyw Piety nie stracił na aktualności również we współczesnej sztuce. Artyści nadal czerpią z niego inspirację, wykorzystując go do wyrażania różnorodnych treści społecznych i odniesień do powszechności ludzkiego cierpienia. Przykładem mogą być grafiki Käthe Kollwitz, przedstawiające matki z martwymi dziećmi, które niosą w sobie silny ładunek emocjonalny i społeczny komentarz. Współczesne interpretacje mogą również odnosić się do utraty wolności, Ojczyzny czy symbolizować traumę wojenną. Sztuka nadal poszukuje nowych form wyrazu dla tego ponadczasowego motywu, ukazując jego uniwersalność i zdolność do rezonowania z doświadczeniami współczesnego człowieka.